Moreel beraad

Moreel beraad klink in mijn oren als een heel serieus iets, waar ik vast geen zin in heb er tijd aan te besteden. Maar ik ben van gedachte veranderd toen ik las wat dat morele beraad is. Het is een gesprek zoals ik dat dat vaak onder een koffie op een terrasje voer. Nu gaan we dat doen in een college zaal, tja een beetje andere setting. Alhoewel ik me afvraag of het ook niet leuker zou zijn een andere omgeving te doen. Dus eens gaan zoeken naar de leuke plekken op de universiteit en hogeschool. Of het studenten laten doen op plekken die ze zelf verzinnen.

Hieronder wat die term ‘moreel beraad’ nu zoal is, wat het nut er van is voor mensen in hun werk en privé leven en hoe je dat kan uitvoeren.

Inhoudsopgave van deze page

1. Wat is dat moreel beraad?
2. Wat zijn de kenmerken van moreel beraad?
3. Waarom zou je tijd steken in een moreel beraad?
4. Hoe pak je een moreel beraad aan?
5. Tips voor toepassing in oefeningen:
6. Moreel beraad – Met de grondlegger Aristoteles
7. Wie heeft over het morele beraad al nagedacht of het uitgevonden?

Wat is dat moreel beraad?

Moreel beraad is een gestructureerd groepsgesprek waarin mensen samen nadenken over een ethisch dilemma of morele vraag die zich voordoet in hun werk. Het doel is om tot een weloverwogen en gedeelde aanpak of oplossing te komen. Deze aanpak wordt vaak gebruikt in de zorg, het onderwijs en andere sectoren waar ethische kwesties spelen. En ik denk dat tegenwoordig in bijna elke sector van die kwesties spelen. Is het nu niet, dan binnen kort. En sinds de corona tijd en de opkomst van duurzaamheid en diversiteit, kan denk ik geen enkel bedrijf onder dit gesprek uit. En kan niet zonder een duidelijk statement, in elk geval zijn de organisatie zijn medewerkers, klanten en andere stakeholders.

Wat zijn de kenmerken van moreel beraad?

Er staat een ethisch dilemma centraal: Er wordt een situatie besproken waarin verschillende waarden of normen botsen, en waarin het niet meteen duidelijk is wat de juiste keuze is. En over ethiek heeft een schrijver uit de jaren stillekes als eerste veel geschreven, Aristoteles. Die ga je dan ook bij dit onderwerp vaak terug vinden.

Begeleiding door een gespreksleider. Vaak wordt het beraad begeleid door een gespreksleider of facilitator die helpt het proces in goede banen te leiden. Is vaak wel nodig, want de discussie kan hoog oplopen…

Het heeft een systematische aanpak. Je werkt met een stappenplan of methode, zoals de Dilemmamethode, Vier-stappenmethode, of Sociaal-ethische reflectie. Dat geeft structuur aan het gesprek. Nodig om te voorkomen dat het alle kanten uitgaat en je niets bereikt.

Er is reflectie en dialoog. Het gesprek richt zich niet alleen op praktische oplossingen, maar ook op onderliggende waarden, normen en overtuigingen.

Het beraad heeft ook een doel. Het doel kan variëren van het nemen van een besluit tot het bevorderen van morele competenties binnen het team. En dat is tegenwoordig meer dan ooit nodig. Past goed bij betekenis economie gesprekken, duurzaamheid overwegingen etc.

Waarom zou je tijd steken in een moreel beraad?

Het geeft ondersteuning bij moeilijke keuzes. Het helpt mensen om complexere ethische vraagstukken op een doordachte manier te benaderen.

Creëert samenwerking en begrip. Het bevordert openheid en begrip binnen een team, doordat iedereen zijn perspectief kan delen. Past dus ook wat bij BOB methode.

Boost je professionele ontwikkeling. Door deel te nemen aan moreel beraad ontwikkelen deelnemers hun ethische gevoeligheid en reflectieve vaardigheden.

Versterkt je niet-explicite kennis. Moet Rudolph in woorden uitleggen.

Voorbeelden

Zorgsector. Een team in een zorginstelling bespreekt het volgende dilemma: ‘Moeten we doorgaan met een medische behandeling bij een patiënt die deze zelf niet bewust kan goedkeuren, terwijl de familie erop aandringt en het medisch team twijfels heeft over de zin ervan?’ En zo zijn er in elke sector voorbeelden te vinden. Je zal er zelf in je werkleven al vele zijn tegengekomen denk ik.

Hoe pak je een moreel beraad aan?

Hier gaan we ons vertrouwen op de aanpak van Dr. Jelle van Baardewijk. Hij heeft al vele keren eerder in zowel het bedrijfsleven als in academische kringen dit uitgevoerd. We zullen wel horen in de lente van 2025 wat zijn aanpak is en welke methode voor welk moment of wat voor soort mensen of industrie goed is te gebruiken. Of we gebruiken een van de methodes die ik hieronder beschrijf.

Dilemmamethode. De dilemmamethode richt zich op een concreet ethisch dilemma. De manier waarop je dit aanpakt helpt om een dilemma te ontrafelen en te bespreken vanuit verschillende perspectieven en zo tot een goed besluit te komen.

Stappen:

• Kies een dilemma: Een situatie waarin waarden botsen en het niet duidelijk is wat juist is. Zelf zou ik hier denken aan winst maken over de rug van klanten, of niet. Of moeilijke vraagstukken van leven en dood. Of
• Formuleer het dilemma: Bijvoorbeeld: “Moeten we A doen (met argument X en Y), of B doen (met argument Z en W)?”
• Bespreek argumenten: Inventariseer en bespreek voor- en nadelen van beide keuzes.
• Maak een keuze: Het team, of jij, kiest gezamenlijk de meest verdedigbare optie.

ETHIEK-Methode. Een gestructureerd model dat focust op reflectie en besluitvorming:

• E: Ethische vraag – Wat is de morele vraag?
• T: Toetsing – Welke waarden en normen spelen een rol?
• H: Handelingsopties – Welke keuzes zijn er mogelijk?
• I: Integratie – Hoe passen we de keuzes in de situatie?
• E: Evaluatie – Hoe kijken we terug op de keuze?

Casusbespreking volgens de Presentiebenadering. Deze methode benadrukt de relatie met de betrokkenen en hun beleving.

Stappen:

• 1. Beschrijf de casus vanuit het perspectief van de betrokkenen.
• 2. Verken de morele dimensies van de situatie.
• 3. Onderzoek wat goede zorg betekent in deze specifieke situatie.
• 4. Bespreek concrete handelingsmogelijkheden.

Sociaal-ethische reflectie. Deze methode combineert moreel beraad met een focus op de sociale context van het dilemma. Dit zullen we in een aparte sessie doen. Als onderdeel van de het luik Ethiek. Zelf heb ik daar wel behoefte aan nu ik denk in een samenleving te belanden die zo veel verschillende culturele achtergronden samenbrengt. En mensen die door media, politiek en zo steeds meer stevige meningen hebben en het gesprek en begrip verloren zijn.

Stappen:

• 1. Situatiebeschrijving: Wat is de context, en wie zijn erbij betrokken?
• 2. Betrokkenen in kaart brengen: Welke belangen, behoeften en verantwoordelijkheden spelen een rol?
• 3. Ethische analyse: Welke waarden en normen zijn in conflict? Hoe beïnvloeden sociale structuren dit conflict?
• 4. Handelingsopties bespreken: Wat zijn haalbare en rechtvaardige keuzes?
• 5. Besluitvorming en verantwoording: Wat kiezen we, en hoe leggen we dit uit aan betrokkenen?

Utrechts model. Een uitgebreide methode die veel wordt gebruikt in zorg en onderwijs. Deze methode heb ik niet veel mee, moet daar wellicht eens een voorbeeld van zien gebeuren of horen plaatsvinden.

Stappen:

• 1. Situatiebeschrijving: Wat is er gebeurd? Wie zijn betrokken?
• 2. Morele vraag formuleren: Stel een open vraag die betrekking heeft op het ethische dilemma.
• 3. Inventariseer perspectieven: Wat vinden betrokkenen belangrijk? Welke waarden spelen een rol?
• 4. Analyseer de situatie: Welke normen, waarden en verantwoordelijkheden zijn in conflict?
• 5. Beoordeel handelingsopties: Wat zijn de mogelijke keuzes en hun gevolgen?
• 6. Maak een beslissing: Kies de handelwijze die het beste past bij de situatie.
• 7. Evalueer: Reflecteer op het proces en de uitkomst.

Vier-stappenmethode. Deze methode is eenvoudig en geschikt voor korte reflecties. Fijn dit, een korte en simpele aanpak. Iets voor mij.

Stappen:

• 1. Beschrijf de situatie: Wat is er precies aan de hand? Wie zijn erbij betrokken?
• 2. Wat is het probleem? Waar zit de ethische spanning? Welke waarden staan op het spel?
• 3. Opties en argumenten: Welke keuzes zijn er, en welke argumenten pleiten voor en tegen elke optie?
• 4. Kies en evalueer: Wat is de beste keuze en waarom?

Narratieve methode. Deze methode gebruikt verhalen om een dilemma te begrijpen en te bespreken. Lijkt me dat dit een goede start is bij mensen die nog niet zoveel hebben met dit ‘morele beraad iets’. En iemand een verhaal horen doen is altijd fijn om zo meer begrip voor een ander te krijgen.

QUOTE: Begrip vragen begint met begrip voor de ander hebben.

Stappen:

• 1. Vertel het verhaal: Laat de betrokkene de situatie beschrijven vanuit zijn/haar perspectief.
• 2. Verken perspectieven: Hoe ervaren andere betrokkenen dit verhaal?
• 3. Identificeer waarden en normen: Wat staat centraal in het verhaal?
• 4. Werk naar een handelingsperspectief: Wat kan er worden gedaan om het verhaal een goede wending te geven?

Tips voor toepassing in oefeningen:

Realistische casussen: Kies casussen die herkenbaar zijn voor de deelnemers en ethische dilemma’s bevatten. Onderaan deze webpagina ga je een voorbeeld van een aanpak vinden met een voorbeeld.

Rolverdeling: Laat deelnemers verschillende rollen aannemen (bijvoorbeeld patiënt, professional, familielid).

Reflectievragen: Gebruik vragen zoals “Welke waarde vind jij het belangrijkst?” of “Wat zou jij doen en waarom?” om het gesprek te verdiepen.

Begeleiding: Zorg voor een neutrale facilitator om het gesprek te structureren.

Moreel beraad – Met de grondlegger Aristoteles

Aan de basis van ethiek, en dus moreel denken ligt het schrijfwerk van iemand uit de oudheid, Aristoteles. Een reader met oefening ga je hieronder vinden. Die gaan we gebruiken tijdens een college in mei 2025.

Wie heeft over het morele beraad al nagedacht of het uitgevonden?

Er zijn verschillende schrijvers, denkers en onderzoekers die belangrijke bijdragen hebben geleverd aan het onderwerp van moreel beraad, ethische reflectie en morele oordeelsvorming. Hieronder een selectie van bekende auteurs:

Nederlandstalige schrijvers

Andries Baart. Deze schrijver is bekend van zijn werk over de presentiebenadering, een benadering die nauw verbonden is met ethisch handelen in de zorg.

Anne Goossensen. Een zorgethica die zich richt op compassie, aandacht en morele reflectie binnen de zorgpraktijk.

Carlo Leget. Dit is een hoogleraar Zorgethiek en gespecialiseerd in vraagstukken rond levenseinde, waardigheid en ethiek.

Frits de Lange. Filosoof en theoloog die veel heeft geschreven over ethiek en zorg. Zijn boeken en artikelen richten zich vaak op praktische ethiek en de toepassing daarvan in het dagelijks leven.

Marcel Becker. Een hoogleraar en expert op het gebied van ethische reflectie en professionele ethiek, met speciale aandacht voor zorg- en organisatiecontexten. Hij werkte mee aan de ontwikkeling van gespreksmodellen voor moreel beraad.

Henk ten Have. Een ethisch onderzoeker die veel publiceert over medische ethiek en ethische reflectie in zorgpraktijken.

Internationaal

Alasdair MacIntyre. Als filosoof bekend om zijn werk over deugdethiek, die vaak als theoretisch kader wordt gebruikt in moreel beraad. Tijdens de colleges in 2025 zullen we proberen iets met deugethiek te doen… maar ik moet eerst nog eens zien of dat niet te theoretisch is… Ook zou Aristotoles hierbij aangehaald worden. Dr. Jelle van Baardewijk sprak er over met deze klassieke ook aan de gang te willen gaan.

Joan Tronto. Een Amerikaanse filosoof die veel heeft geschreven over zorgethiek, met een focus op de morele en politieke aspecten van zorg.

Michael Sandel. Die is bekend om zijn werk over rechtvaardigheid en ethische keuzes in de moderne samenleving. De title van het boek dat hij schreef spreekt me wel aan: ‘Justice: What’s the Right Thing to Do?’

Paul Ricoeur. Deze Franse filosoof heeft invloed heeft gehad op morele reflectie en ethische vraagstukken, met een focus op narratief en hermeneutiek.

---

versie zondag 15dec24